Τι σημαίνει «εμπολιτισμός του ανθρώπινου σώματος»; Πότε εμφανίστηκαν η ζωγραφική σώματος, ο στολισμός και ο ρουχισμός που ξέφευγε από τις πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, αλλά και πιο μόνιμες επεμβάσεις, όπως τα τατουάζ, ο σκαριφισμός και η τεχνητή παραμόρφωση δοντιών και κρανίου; Τι μας λένε για το είδος μας, που ακόμα και σήμερα εφαρμόζει κάποιες από αυτές τις πρακτικές;
Τις παραπάνω ερωτήσεις απευθύναμε στον Francesco d’ Errico, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Μπορντό της Γαλλίας και ερευνητή της Κέντρου SapienCE του Πανεπιστημίου Μπέργκεν της Νορβηγίας, με αφορμή την ομιλία που θα πραγματοποιήσει την Πέμπτη 20/2, ώρα 19:00, στο Αμφιθέατρο του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα (Χαιρεφώντος 14, Πλάκα), στο πλαίσιο του Παλαιολιθικού Σεμιναρίου. Τίτλος της, «Θεμελιώδεις μεταβάσεις στον εμπολιτισμό του ανθρώπινου σώματος» (Key transitions in the culturalisation of the human body).
«Ο εμπολιτισμός του ανθρώπινου σώματος αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία οι άνθρωποι τροποποιούν το σώμα τους με τρόπους που υπερβαίνουν τη βιολογική αναγκαιότητα, ενσωματώνοντας πολιτισμικές έννοιες, αξίες και ταυτότητες στο σώμα. Η διαδικασία αυτή μπορεί να περιλαμβάνει προσωρινές αλλαγές, όπως βάψιμο, χτενίσματα και ρουχισμό, αλλά και μόνιμες, όπως το τατουάζ, το τρύπημα (πίρσινγκ), η διαμόρφωση του κρανίου και οι οδοντικές τροποποιήσεις. Αυτό το φαινόμενο είναι καθολικό. Ενώ ορισμένοι μπορεί να συσχετίζουν την τροποποίηση του σώματος με μη δυτικές ή αρχαίες κοινωνίες, το φαινόμενο παραμένει βαθιά ριζωμένο στη σύγχρονη ζωή – από το μακιγιάζ και την αισθητική χειρουργική μέχρι τα τατουάζ και την ορθοδοντική. Το ανθρώπινο σώμα ήταν πάντα ένας καμβάς πολιτιστικής έκφρασης και αυτές οι τροποποιήσεις εξυπηρετούν διάφορες λειτουργίες: αισθητικές, συμβολικές, κοινωνικές, ακόμη και θεραπευτικές. Με εξελικτικούς όρους, ο εμπολιτισμός του σώματος μπορεί να θεωρηθεί ως επέκταση της ικανότητάς μας να εξωτερικεύουμε την ταυτότητα μας, αλλά και πληροφορίες που αφορούν τη γλώσσα και την τέχνη. Παίζει κρίσιμο ρόλο στη συμμετοχή στην ομάδα, στη διαφοροποίηση και στη δόμηση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Francesco d’ Errico, που αναφέρεται και στα βασικά σημεία της διάλεξής του.
«Με την ομιλία μου θα διερευνήσω τις σημαντικές εξελικτικές και πολιτισμικές μεταβάσεις που έχουν διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι τροποποιούν το σώμα τους, τόσο προσωρινά όσο και μόνιμα. Αυτή η διαδικασία, γνωστή ως εμπολιτισμός του ανθρώπινου σώματος, έχει μια βαθιά ιστορία που εκτείνεται τουλάχιστον 500.000 χρόνια πίσω. Θα συζητήσω πώς οι πρόγονοί μας άρχισαν να χρησιμοποιούν ώχρα, στολίδια, ρούχα και πώς αργότερα ανέπτυξαν πρακτικές, όπως το τατουάζ, ο σκαριφισμός και το τρύπημα, για να εκφράσουν την ταυτότητα, το κοινωνικό ανήκειν και τις πνευματικές πεποιθήσεις. Ένα βασικό επιχείρημα είναι ότι οι σωματικές μετατροπές δεν εμφανίστηκαν ως μεμονωμένες συμπεριφορές αλλά ως μέρος ευρύτερων πολιτισμικών και γνωστικών αλλαγών που διαμόρφωσαν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Αυτές οι πρακτικές αντικατοπτρίζουν μια αυξανόμενη ικανότητα για συμβολισμό και οπτική επικοινωνία, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση πολύπλοκων κοινωνικών δομών. Θα επισημάνω, επίσης, πώς οι περιβαλλοντικές και κλιματικές προκλήσεις -όπως αυτές που αντιμετωπίστηκαν κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου- μπορεί να έχουν επηρεάσει την εμφάνιση των ρούχων και τη διακόσμηση του σώματος. Τέλος, θα εξερευνήσω το εξελικτικό παράδοξο των μόνιμων τροποποιήσεων του σώματος. Ενώ μπορεί να ενέχουν κινδύνους (π.χ. μολύνσεις από τατουάζ ή από τομές), η ευρεία υιοθέτησή τους υποδηλώνει ότι προσφέρουν σημαντικά πλεονεκτήματα όσον αφορά την κοινωνική συνοχή, την ταυτότητα και, πιθανώς, ακόμη και την επιλογή συντρόφου», σημειώνει ο ίδιος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Πώς εξελίχθηκαν οι πρακτικές αυτές και τι πληροφορίες μας δίνουν για το είδος μας; «Οι παλαιότερες ενδείξεις σωματικής τροποποίησης χρονολογούνται πριν από τουλάχιστον 500.000 χρόνια, με τη χρήση της ώχρας, πιθανώς για ζωγραφική στο σώμα ή προστασία του δέρματος. Περίπου πριν από 160.000-140.000 χρόνια, η συστηματική χρήση της ώχρας και η δημιουργία προσωπικών διακοσμήσεων γίνονται πιο εμφανείς στις αφρικανικές θέσεις της Μέσης Εποχής του Λίθου. Αυτές οι πρακτικές έγιναν πιο πολύπλοκες περίπου πριν από 50.000 χρόνια, με μεγαλύτερη ποικιλία κοσμημάτων και πιθανώς πιο διαδεδομένη ζωγραφική σώματος. Ο ρουχισμός πιθανότατα εμφανίστηκε πριν από τουλάχιστον 80.000 χρόνια, με βάση γενετικές μελέτες για την εξέλιξη των ψειρών του σώματος, αλλά και άμεσες αρχαιολογικές μαρτυρίες όπως οι οστέινες βελόνες που εμφανίζονται περίπου πριν από 40.000 χρόνια. Το τρύπημα και το τατουάζ, ως πρακτικές που εφαρμόζονται στο δέρμα, αφήνουν ελάχιστα αρχαιολογικά στοιχεία, αλλά έμμεσες ενδείξεις υποδηλώνουν ότι μπορεί να χρονολογούνται δεκάδες χιλιάδες χρόνια πίσω. Η παλαιότερη άμεση απόδειξη για τατουάζ προέρχεται από τον Ότζι, τον Άνθρωπο των Πάγων (πριν από 5.200 χρόνια περίπου), όμως έχουν βρεθεί πολύ αρχαιότερα εργαλεία που δυνητικά χρησιμοποιούνταν για τατουάζ. Μόνιμες τροποποιήσεις του σώματος, όπως οδοντικές και κρανιακές αλλαγές, μαρτυρούνται στα αρχαιολογικά αρχεία τουλάχιστον πριν από 45.000 χρόνια στην Αυστραλία και αργότερα σε άλλα μέρη του κόσμου», απαντά στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής.
Όσο για τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν τόσο για το παρελθόν όσο και για το παρόν της ανθρωπότητας, με βάση αυτές τις πρακτικές, ο Francesco d’ Errico εξηγεί: «Η επιμονή και η καθολικότητα των τροποποιήσεων του σώματος υποδηλώνουν ότι πρόκειται για πρακτικές που εκπληρώνουν θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες, εκτός από απλές αισθητικές. Στο παρελθόν, έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στο να αντικατοπτρίζουν την ταυτότητα και την κοινωνική δομή, δηλαδή τη συμμετοχή στην ομάδα, το στάτους και τους ρόλους μέσα σε μια κοινότητα. Ελλείψει γραπτής γλώσσας, τα εμφανή σημάδια στο σώμα μετέφεραν σημαντικά κοινωνικά και συμβολικά μηνύματα. Πολλές σωματικές τροποποιήσεις συνδέθηκαν με τελετές μετάβασης, θρησκευτικές πεποιθήσεις και αποτροπαϊκές λειτουργίες (π.χ. φυλαχτά ή ζωγραφισμένα σύμβολα). Τα ρούχα, και πιθανώς οι εφαρμογές της ώχρας, παρείχαν προστασία από τα στοιχεία της φύσης, ενώ ο σκαριφισμός και το τατουάζ μπορεί να υπηρετούσαν ιατρικές ή αποτροπαϊκές ανάγκες», επισημαίνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο οποίος αναφέρεται και στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου αυτές οι ανάγκες έχουν εξελιχθεί αλλά παραμένουν επίκαιρες.
«Τα τατουάζ, τα τρυπήματα και άλλες σωματικές μετατροπές συνεχίζουν να σηματοδοτούν την ταυτότητα, την ατομικότητα και την αναγωγή σε υποκουλτούρες. Η αισθητική χειρουργική και οι αλλαγές στο σώμα αντανακλούν τους μεταβαλλόμενους κοινωνικούς κανόνες ομορφιάς και αυτοέκφρασης. Επιπλέον, η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι οι τροποποιήσεις αυτές μπορούν να έχουν και ψυχολογικά οφέλη, ενισχύοντας την αυτοπεποίθηση και την ψυχική αντοχή. Είναι πρακτικές που μας υπενθυμίζουν ότι οι άνθρωποι πάντα προσπαθούσαν να διαμορφώσουν το σώμα τους χρησιμοποιώντας το ως μέσο αυτοέκφρασης, κοινωνικής συνοχής και προσαρμογής στα μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα», τονίζει ο ερευνητής που συμμετέχει στο Παλαιολιθικό Σεμινάριο, το οποίο διοργανώνουν η καθηγήτρια Νένα Γαλανίδου από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο δρ Ανδρέας Ντάρλας από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού.
«Είναι τιμή μου να συμμετέχω στο Παλαιολιθικό Σεμινάριο, καθώς παρέχει μια μοναδική ευκαιρία να ασχοληθούμε μελετητές και κοινό με τη μακρά ιστορία της τροποποίησης του ανθρώπινου σώματος. Είναι ένα θέμα που γεφυρώνει την αρχαιολογία, την ανθρωπολογία, τη γνωστική επιστήμη, ακόμη και τις σύγχρονες κοινωνικές σπουδές. Το σεμινάριο είναι ένας εξαιρετικός χώρος για να συζητήσουμε πώς οι πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν το σώμα τους ως καμβά για πολιτιστική έκφραση και τι αποκαλύπτει αυτό για την εξέλιξη της ανθρώπινης γνώσης και κοινωνικότητας. Είναι, επίσης, μια ευκαιρία να δώσουμε μια διεπιστημονική προοπτική σε αυτά τα θέματα, που θα βασίζεται σε αρχαιολογικά στοιχεία, εθνογραφικά δεδομένα και πειραματική έρευνα. Η θεματολογία αυτή επιτρέπει γόνιμες και πλούσιες συζητήσεις για το πώς οι ανθρώπινες συμπεριφορές του παρελθόντος συνεχίζουν να διαμορφώνουν το παρόν μας. Προσωπικά, αυτή θα είναι η πρώτη μου επίσκεψη στην Αθήνα – πολύ κρίμα, αλήθεια! Γνωρίζω την Ελλάδα εδώ και χρόνια μέσω της ιστιοπλοΐας που με πάθος κάνω στα νησιά του Ιονίου, αλλά δεν έχω έρθει ποτέ στην πρωτεύουσα. Ανυπομονώ να επισκεφτώ επιτέλους την Αθήνα και να ζήσω από πρώτο χέρι την απίστευτη ιστορία, τον πολιτισμό και την ατμόσφαιρά της», καταλήγει ο Francesco d’ Errico στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
* Τις φωτογραφίες παραχώρησε για δημοσίευση στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η καθηγήτρια Νένα Γαλανίδου.
Ελένη Μάρκου