Χάντρες από κοχύλια και άλλα φυσικά υλικά εμπλούτισαν εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια τον ανθρώπινο στολισμό. Πότε, όμως, ξεκινά αυτή η συμπεριφορά και γιατί;
«Τα κοχύλια συλλέχθηκαν για πρώτη φορά ως αξιοπερίεργα αντικείμενα στη Νότια Αφρική και στην Ανατολική Μεσόγειο πριν από περίπου 160.000 χρόνια, αλλά αυτά δεν ήταν ακόμη διάτρητα. Ωστόσο, το γεγονός ότι ο ίδιος τύπος κοχυλιού συλλέχθηκε και στις δύο περιοχές υποδηλώνει ότι πρέπει να είχε κάποια συμβολική σημασία. Κάπου μεταξύ 160.000 και 140.000 χρόνων πρέπει επίσης να εφευρέθηκαν τα νήματα, όπως φαίνεται από μια σειρά από διάτρητα κοχύλια (του είδους Tritia) που ανακαλύφθηκαν στο σπήλαιο Bizmoune στο Μαρόκο», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η δρ Ντανιέλλα Μπαρ-Γιόσεφ Μάιερ (Daniella E. Bar-Yosef Mayer), από τα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας Steinhardt (Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ) και Αρχαιολογίας και Εθνολογίας Peabody (Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ).
Αφορμή για τη συζήτηση στάθηκε η διάλεξη, με τίτλο «Palaeolithic adornment practices: Socio-economic connections and symbolic behaviour» («Παλαιολιθικές πρακτικές στολισμού: Κοινωνικοοικονομικές συνδέσεις και συμβολική συμπεριφορά»), που θα δώσει την Τετάρτη 7 Μαΐου, στις 7 μμ., στο Αμφιθέατρο του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα (Χαιρεφώντος 14, Πλάκα), στο πλαίσιο του Παλαιολιθικού Σεμιναρίου 2025. «Σκοπεύω να μιλήσω για την έναρξη της χρήσης του προσωπικού στολισμού και πώς αυτός εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου και εξαπλώθηκε, κυρίως, ακολουθώντας την πορεία της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού”, αναφέρει η διάσημη αρχαιολόγος ως προς το περιεχόμενο της ομιλίας της.
Αν και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τις ανάγκες που εξυπηρετούσαν τα στολίδια σε τόσο μακρινές εποχές, η συμβολική σημασία τους είναι αναμφισβήτητη. «Η συμβολική σημασία των χαντρών είναι πιθανώς διττή. Αφενός, σηματοδοτούν σε άλλες ομάδες την ταυτότητα ή την καταγωγή κάποιου, εθνική ή φυλετική, καθώς και την κοινωνική του θέση (στάτους, οικογενειακή κατάσταση κλπ). Αφετέρου, εκφράζουν πεποιθήσεις όπως η επιθυμία των ανθρώπων να αναπαραχθούν, να αναπτυχθούν και να ευδοκιμήσουν», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η ζωοαρχαιολόγος, που ειδικεύεται στα μαλάκια και μελετά χάντρες από όστρακα και λίθους οι οποίες προέρχονται από αρχαιολογικούς χώρους.
Ποια, κατά την εμπειρία της, ήταν τα πιο συνηθισμένα και ποια τα πιο ασυνήθιστα είδη στολισμού; «Υπάρχει μια σταθερή χρήση συγκεκριμένων δίθυρων (Glycymeris) και γαστερόποδων (Tritia) που χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε τοποθεσίες της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου. Κατά την Ύστερη Παλαιολιθική εμφανίζονται για πρώτη φορά άλλα γαστερόποδα (Columbella) και σκαφόποδα (Antalis), τα οποία συνεχίζουν να τα μαζεύουν και να τα επεξεργάζονται ως χάντρες και στις μετέπειτα περιόδους. Σε παλαιολιθικές θέσεις της ενδοχώρας ανακαλύπτει κανείς στολίδια από τσόφλι αυγού στρουθοκαμήλου, οστό, ελεφαντόδοντο και άλλα. Τα ασυνήθιστα είδη διακόσμησης είναι φυσικά σπάνια, αλλά ένα παράδειγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι ένας τύπος οστράκου, το Ocenebra edwardsii, το οποίο είναι αρκετά συνηθισμένο σε τοποθεσίες στην Ιταλία, αλλά μόνο ένα δείγμα του ανακαλύφθηκε στο σπήλαιο Kebara στο Ισραήλ -και αυτό μπορεί να υποδηλώνει μια σύνδεση μεταξύ των δύο περιοχών», απαντά η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ, την οποία ρωτήσαμε και για τις πολλές διαφοροποιήσεις που υπέστη ο ανθρώπινος στολισμός μέσα στα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια που πέρασαν από τότε που αρχίσαμε να φοράμε κοσμήματα ή να στολίζουμε με αυτά τα ρούχα και τον εξοπλισμό μας. Ποιες, κατά τη γνώμη της, ήταν οι πιο σημαντικές από αυτές τις αλλαγές;
«Η αξιόλογη αύξηση στην ποσότητα των κοσμημάτων κατά την Ύστερη Παλαιολιθική είναι σημαντική γιατί δείχνει τις διαδρομές εξάπλωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Οι διάφορες πτυχές της τεχνολογικής εξέλιξης, που αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, είναι επίσης πολύ σημαντικές. Κρίσιμες αλλαγές έρχονται και με την έναρξη της γεωργίας, η οποία είναι μια εποχή καινοτομιών σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας», σημειώνει η Ν. Μπαρ-Γιοζέφ Μάιερ λίγες μέρες πριν μιλήσει στο Παλαιολιθικό Σεμινάριο 2025 που απευθύνεται όχι μόνο σε ειδικούς αλλά και στο ευρύτερο κοινό.
«Το ευρύ κοινό είναι πάντα περίεργο για το παρελθόν μας και η “μόδα” είναι πάντα ένα καυτό θέμα. Οι άνθρωποι συνήθως δεν γνωρίζουν τον ρόλο των στολιδιών στην έκφραση συναισθημάτων και πεποιθήσεων και τα σεμινάρια αυτά μπορούν να διαφωτίσουν και αυτήν την πτυχή τους», καταλήγει η αρχαιολόγος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Το φετινό σεμινάριο, που διοργανώνουν η καθηγήτρια Νένα Γαλανίδου από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο δρ Ανδρέας Ντάρλας από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του υπουργείου Πολιτισμού, είναι αφιερωμένο στην προϊστορία της ένδυσης, της κόσμησης και της νηματουργίας.
Ελένη Μάρκου
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από την καθ. Νένα Γαλανίδου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για δημοσίευση