Αρκετοί ίσως έχουν παρακολουθήσει τις ενδιαφέρουσες ξεναγήσεις που πραγματοποιούνται εδώ και χρόνια στον Πύργο Βασιλίσσης στο Ίλιον, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία γοτθικού ρυθμού στην Ελλάδα. Πόσοι, όμως, γνωρίζουν πραγματικά την ιστορία του κτιρίου και του κτήματος που δημιούργησε η βασίλισσα Αμαλία ως πρότυπο κέντρο γεωργίας και κτηνοτροφίας σε μια εποχή που τέτοια εγχειρήματα ήταν πρωτοπόρα;
«Το μνημείο έχει μια συναρπαστική ιστορία που ο κόσμος δεν γνωρίζει. Για να την ανακαλύψει, όμως, δεν μπορεί να μην περάσει από το έργο της Αμαλίας στην Αθήνα, την παρουσία της και την παρουσία του Όθωνα. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και δύσκολη περίοδος της ελληνικής ιστορίας που με συναρπάζει», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Βασίλης Κουτσαβλής με αφορμή το βιβλίο του «Πύργος Βασιλίσσης. Το χθες και το σήμερα», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καπόν.
Ο Πύργος Βασιλίσσης είναι ένα κρυμμένο στολίδι της Αττικής, όπως αναφέρει και το οπισθόφυλλο του καλαίσθητου βιβλίου, μια εξαιρετική έκδοση με υπέροχες φωτογραφίες και εικόνες, που σε προσκαλούν να τον επισκεφτείς. Αλλά ακόμα πιο εντυπωσιακές είναι οι πληροφορίες που δίνονται σε κάθε σχεδόν φράση του συγγραφέα, όπως αυτές που αφορούν την παρουσίαση, για πρώτη φορά, του συνόλου των ανέκδοτων στη χώρα μας, σπάνιων σχεδίων του Γάλλου αρχιτέκτονα François Louis Florimond Boulanger για την εσωτερική διακόσμηση του Πύργου. Τον Ιούλιο του 2023 ο Β. Κουτσαβλής, όταν σχεδόν ολοκληρωνόταν το βιβλίο, στα ψηφιακά αρχεία του οργανισμού πνευματικών δικαιωμάτων για τα έργα τέχνης των Μουσείων της Γαλλίας εντόπισε μια σειρά σχεδίων του Μπουλανζέ για τον Πύργο Βασιλίσσης. «Ήταν η πιο σημαντική στιγμή στην πορεία του βιβλίου», τονίζει ο ίδιος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Γράφει ο Β. Κουτσαβλής: «Από τον κατάλογο των σχεδίων του (σ.σ. Boulanger), που φυλάσσονται σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Λιλ, καθώς και από την χρονολογία πάνω στα σχέδια, βλέπουμε ότι αυτά ολοκληρώθηκαν το 1853, έναν χρόνο πριν από τα εγκαίνια του Πύργου. Στα περισσότερα ο Boulanger αναφέρεται στον Πύργο με τον όρο Castel Royal près d’Athènes, και τα κατατάσσει σε στυλ Νεογοτθικό. Ο Boulanger είχε ασπαστεί τις ιδέες του Γάλλου σοσιαλιστή φιλοσόφου και πρόδρομου του ουτοπικού σοσιαλισμού, Charles Fourier (1772-1837), και την φιλοσοφία του αυτή πολύ πιθανά να την ενστάλαξε και στη βασίλισσα Αμαλία με την ιδέα δημιουργίας του μεγάλου κτήματος στο Ίλιον. Οι σοσιαλιστικές αποικίες που σχεδίαζε ο Fourier ονομάστηκαν φαλανστήρια (phalanstères). Επρόκειτο για κτίρια ή εκτάσεις όπου οι άνθρωποι θα ζούσαν όλοι μαζί και οι δουλειές θα μοιράζονταν σύμφωνα με τις φυσικές τάσεις του κάθε μέλους […] Αν αποδειχτεί ότι ο Boulanger ήταν ο αρχιτέκτονας του Πύργου Βασιλίσσης, τότε βεβαίως μπορούμε να πούμε ότι ο Πύργος υπήρξε το μοναδικό συνολικό αρχιτεκτονικό αποτύπωμά του στην Ελλάδα».
Η βασίλισσα Αμαλία είχε ονομάσει το κτήμα «Επτάλοφος» -το άλλο όνομα της Κωνσταντινούπολης- καθώς, στο πλαίσιο της επιρροής της «Μεγάλης Ιδέας», στους έξι φυσικούς λοφίσκους που υπήρχαν στο αγρόκτημα, προστέθηκε το 1857, με εντολή της, κι ένας έβδομος, τεχνητός. Η ίδια έδωσε στους λόφους αυτούς ονόματα Αργοναυτών – Ιάσων, Πολυδεύκης, Κάστωρ, Θησέας, Ηρακλής, Ορφεύς, Πηλεύς- λόγω της αγάπης για την ιστορία της αργοναυτικής εκστρατείας, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας. Όσο για την περιοχή γύρω από το κτήμα παίρνει την ονομασία Ίλιον-Τρωάς και δημιουργείται το 1858 ο ομώνυμος οικισμός, ο οποίος βασίστηκε στο ιπποδάμειο ρυμοτομικό σύστημα με κεντρική πλατεία, την Εκκλησία Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και ένα σχολείο. Ο Πύργος κατασκευάστηκε στη θέση ενός παλιού πύργου, πιθανά των Άγγλων πρώην ιδιοκτητών. Ξεκίνησε να χτίζεται την άνοιξη του 1851 και αποτέλεσε το ησυχαστήριο της Αμαλίας μέχρι και την έξωσή της.
«Η βασίλισσα, με διαδοχικές αγορές γειτονικών γαιών (47 νέες συμφωνίες), θα δημιουργήσει μέχρι το 1861 ένα κτήμα συνολικής εκτάσεως 2.500 στρεμμάτων. Θα αναθέσει την διαμόρφωσή του στους δυο ανακτορικούς κηπουρούς Σμιτ και Μπαρώ, και θα προσλάβει εργάτες από τα γύρω χωριά, αμπελουργούς από τα Μέγαρα, αλλά και Βαυαρούς από το Ηράκλειο Αττικής. Στόχος ήταν η δημιουργία ενός πρότυπου Κέντρου γεωργίας και κτηνοτροφίας, θα λέγαμε κατά τα πρότυπα της λειτουργίας των γεωπονικών πανεπιστημίων», σημειώνει ο Βασίλης Κουτσαβλής, ο οποίος έχει επίσης ιδρύσει τον Σύλλογο Φίλων Κτήματος Τατοΐου και συνεργάζεται με τον Πύργο Βασιλίσσης από το 2012.
Έχει ξεναγήσει περισσότερα από 7.000 άτομα στον Πύργο, έχει επίσης επιμεληθεί τη δημιουργία της ιστοσελίδας https://www.pyrgosvasilissis.gr/ και του πωλητηρίου, ενώ τα τελευταία χρόνια διοργανώνει επιτυχημένες ειδικές εποχιακές και θεματικές εκδηλώσεις. «Το 2012 ξεκίνησα να κάνω τις ξεναγήσεις του Πύργου Βασιλίσσης. Διάβασα ό,τι βιβλίο και πηγή υπήρχε για την Αμαλία, τον Όθωνα, την ιστορική εκείνη περίοδο. Κάνω, δηλαδή, ξεναγήσεις εδώ και 12 χρόνια. Ποιο ήταν το δια ταύτα; Ότι κάθε φορά που τέλειωνε η ξενάγηση, ο κόσμος ενθουσιασμένος με αυτά που έλεγα, αναρωτιόταν γιατί δεν υπήρχε ένας οδηγός όπως σε όλα τα μουσεία του κόσμου, ώστε φεύγοντας να μπορεί να το πάρει μαζί του ως ενθύμιο. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα», απαντά στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ για το πώς ξεκίνησε η δημιουργία του βιβλίου που γεννήθηκε την εποχή του covid και του lockdown.
«Δεν παρουσιάζομαι ούτε ως συγγραφέας ούτε ως αρχαιολόγος και ιστορικός ούτε ότι έχω διδακτορικό για την ιστορία του Πύργου. Με ενδιαφέρει πολύ αυτό το κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας -έτσι ξεκίνησε και η εμπλοκή μου με το Τατόι- και στο πλαίσιο αυτό γνώρισα και τον Πύργο», διευκρινίζει ο Β. Κουταβλής, που του αρέσει -όπως λέει- το πολιτιστικό μάρκετινγκ. «Marketing και Διοίκηση Επιχειρήσεων έχω σπουδάσει και γι’ αυτό τόσα χρόνια προσπαθώ να εξηγήσω πως το Τατόι πρέπει να αξιοποιηθεί όπως όλα τα ανάκτορα στον κόσμο. Με την ίδια λογική είναι και ο Πύργος, που ευτυχώς ανήκει σε ιδιώτη κι έτσι υπάρχει μια ελευθερία να αναπτυχθεί το μνημείο και να αξιοποιηθεί με τον καλύτερο τρόπο», επισημαίνει.
Μετά την έξωση των βασιλέων, το 1862, η κυβέρνηση κήρυξε το κτήμα δημόσια περιουσία. Η διαχείρισή του ανατέθηκε στο Υπουργείο Οικονομικών που το παρέδωσε στη συνέχεια στον νέο βασιλιά, Γεώργιο Α΄. Το 1863 το κτήμα αποδόθηκε και πάλι δια πληρεξουσίου στον Όθωνα. Αρχικά η Αμαλία και ο Όθωνας δεν το πούλησαν γιατί ήλπιζαν στην επιστροφή τους στην Ελλάδα. Μετά τον θάνατο εκείνου, όμως, το 1867, η βασίλισσα εγκατέλειψε κάθε ελπίδα επιστροφής. Αγοράστηκε το 1870 από τον βαρόνο Σίμωνα Σίνα -μάλιστα το κτήμα παρέλαβε εκ μέρους του ο αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλερ -, για να πουληθεί το 1878 στην οικογένεια Γεωργίου Παχή, μετέπειτα βουλευτή Άρτας, ο οποίος συμμετείχε στην εταιρεία Serpieri-Roux που ιδρύθηκε το 1863 με σκοπό την εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων του Λαυρίου. Κατόπιν πέρασε στην οικογένεια Σερπιέρη (η κόρη του Γ. Παχή, Λαυρία, παντρεύτηκε τον Φερνάνδο Σερπιέρη). Με νόμο του Μεσοπολέμου που απαγόρευε τη μεγάλη ακίνητη περιουσία, η οικογένεια αναγκάστηκε να παραχωρήσει το μεγαλύτερο μέρος του Κτήματος στο Ελληνικό Δημόσιο και να κρατήσει μόνο 250 στρέμματα, μέσα στα οποία βρίσκεται και ο Πύργος Βασιλίσσης, που σήμερα ανήκει στη Γεωργοκτηνοτροφική Εμπορική Κτηματική Εταιρία Ιλίου Α.Ε.. Η τεράστια έκταση του Κτήματος αποτελεί σήμερα το Πάρκο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης Αντώνης Τρίτσης.
Το κτήμα του Πύργου Βασιλίσσης υπήρξε πρότυπο όχι μόνο στα χρόνια της Αμαλίας, αλλά και μετά τη δημιουργία της πρώτης εταιρίας «Αγροτική Εταιρεία Πύργος Βασιλίσσης A.E.» το 1931, ενώ διατηρεί τον ίδιο χαρακτήρα και σήμερα. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη βιολογική καλλιέργεια του αμπελώνα των 40 στρεμμάτων -όπως και των υπόλοιπων καλλιεργειών του κτήματος (φιστικιές, ελιές) -, ο οποίος βρίσκεται περίπου στο ίδιο σημείο με τον αμπελώνα την εποχή της Αμαλίας, η οποία πέρα από τις καλλιέργειες είχε δημιουργήσει κι ένα πρότυπο κέντρο κτηνοτροφίας με πολλά οικόσιτα ζώα. Πηγές αναφέρουν ότι στο κτήμα υπήρχαν αγελάδες, κότες, μελίσσια αλλά και πρόβατα της ράτσας «μερινό», καθώς και ένα ζευγάρι καμηλοπαρδάλεις. Σήμερα στο κτήμα συναντούμε άλογα, κότες και μελίσσια.
Σημειώνεται ότι ο Πύργος, που αποκαταστάθηκε υποδειγματικά τη δεκαετία 1999-2009, είναι ανοικτός για το κοινό μόνο μέσα από ένα πρόγραμμα οργανωμένων ξεναγήσεων που πραγματοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ειδικά τα Σαββατοκύριακα, ενώ σε συγκεκριμένες μέρες γίνονται ξεναγήσεις και στα αγγλικά. Σε αυτές περιλαμβάνονται εκτός από τα ιστορικά στοιχεία, ξενάγηση στο οινοποιείο – εμφιαλωτήριο, επίσκεψη στον βιολογικό αμπελώνα του κτήματος, περιήγηση στον Πύργο, στάση στους στάβλους με τα άλογα και μια γευστική δοκιμή των βιολογικών κρασιών του κτήματος με συνοδεία τυριών, παξιμαδιών, αλλαντικών κ.α.
Ελένη Μάρκου