Στον ήσυχο, φωτεινό χώρο του Ιστορικού Αρχείου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, τα ράφια δεν είναι απλώς φορτωμένα με κουτιά. Είναι γεμάτα ιστορίες – ζωές που χάθηκαν, οικογένειες που ξαναχτίστηκαν, ερωτήματα που ακόμα ζητούν απαντήσεις. Σε αυτό το αρχείο, η μνήμη δεν είναι στατική· είναι ζωντανή, δραστήρια. Και πίσω από την ανασύστασή της, βρίσκεται η επικεφαλής του Αλίκη Αρούχ.
«Όταν ανέλαβα το 2009, βρήκα μπροστά μου ένα άτακτο, αταξινόμητο σύνολο μεταπολεμικών εγγράφων, στοιβαγμένο σ’ έναν ευρύχωρο αλλά αφρόντιστο χώρο στην οδό Βασ. Ηρακλείου. Τότε, δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί πού θα φτάναμε σήμερα», αφηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η επικεφαλής του Ιστορικού Αρχείου της ΙΚΘ, με αφορμή πρόσφατη ομιλία της για την αρχειακή έρευνα στο Αρχείο.
Περισσότερα από 15 χρόνια μετά, το Αρχείο έχει αλλάξει πρόσωπο. Η δομή του είναι πλέον θεματική, οργανωμένη, ψηφιοποιημένη – και πάνω απ’ όλα, λειτουργική. «Η καταλογογράφηση 500 τόμων με πρωτόκολλα, πρακτικά και μητρώα, μαζί με την πλήρη ψηφιοποίηση 2.500 τόμων που περιλαμβάνουν περίπου ένα εκατομμύριο κοινοτικά έγγραφα από τα χρόνια του Ολοκαυτώματος, υπήρξε τιτάνια δουλειά», εξηγεί η Αλίκη Αρούχ.
Η ίδια τονίζει ότι το έργο αυτό δεν αφορά μόνο την κοινότητα, αλλά κάθε ερευνητή που επιθυμεί να κατανοήσει σε βάθος την ιστορία της Θεσσαλονίκης. «Αυτή η πόλη ήταν κάποτε η “ Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων”. Το Αρχείο συμβάλλει στη διατήρηση αυτής της ιστορικής ταυτότητας», τονίζει.
Η γλώσσα των εγγράφων, επίσης, αποτελεί τεκμήριο της πολυπολιτισμικής ταυτότητας της κοινότητας. «Το μεγαλύτερο μέρος είναι στα ελληνικά, αλλά πολλά έγγραφα είναι στα γαλλικά και στα λαντίνο, όπως μιλούσαν οι Εβραίοι της πόλης μέχρι και μετά τον Διωγμό», επισημαίνει η Αρούχ.
Ανάμεσα στις θεματικές ενότητες ξεχωρίζουν αρχεία σχετιζόμενα με τις δηλώσεις περιουσίας προς τις γερμανικές αρχές το 1943, τις κοινοτικές εκλογές, τα μητρώα γεννήσεων, γάμων και θανάτων, καθώς και έγγραφα για τις γερμανικές αποζημιώσεις. «Τα περισσότερα από αυτά δεν είχαν ποτέ ερευνηθεί», επισημαίνει. «Κάθε μέρα έβγαινε κάτι καινούργιο μέσα από τα κουτιά· κάτι που έριχνε φως σε μια λησμονημένη ιστορία», προσθέτει.
Ιδιαίτερη μνεία κάνει στο αρχειακό υλικό που σχετίζεται με το Ολοκαύτωμα. «Ανάμεσα στα έγγραφα υπάρχουν πηγές που δεν είχαν δει ποτέ το φως της έρευνας. Μέσα από αυτά, τεκμηριώνεται όχι μόνο η απώλεια, αλλά και η ανθεκτικότητα των επιζώντων».
Η επεξεργασία του μεταπολεμικού μητρώου σε συνδυασμό με την αρχειοθέτηση άλλων πηγών επιτρέπει πλέον την αναζήτηση γενεαλογικών στοιχείων. «Δεν μπορείς να διαχωρίσεις το προπολεμικό από το μεταπολεμικό αρχείο», εξηγεί. «Το δεύτερο αναφέρεται διαρκώς στο πρώτο. Είναι μια συνεχής συνομιλία με το παρελθόν».
Αυτή η συνομιλία ενισχύθηκε ουσιαστικά με τη δημιουργία του προγράμματος γενεαλογικής έρευνας και ανασύστασης οικογενειακών δέντρων. «Ξεκίνησε πειραματικά το 2013, αλλά χάρη στη συνεργασία μας με φορείς όπως το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας και το Ληξιαρχείο του Δήμου Θεσσαλονίκης, σήμερα έχουμε καταφέρει να ανασυστήσουμε πάνω από 1.000 οικογένειες», σημειώνει η Αρούχ.
Μια ιδιαίτερη διάσταση αυτής της προσπάθειας είναι η συμβολή των απογόνων. «Πολλοί μας δίνουν ψηφιακά αντίγραφα εγγράφων και φωτογραφιών. Έτσι, δημιουργούμε μια νέα βάση για την προπολεμική ιστορία, που είχε χαθεί λόγω του Διωγμού», υπογραμμίζει.
Καθοριστικό ρόλο στην επεξεργασία του τεράστιου όγκου πληροφορίας είχαν τα μεταδεδομένα. «Χωρίς αυτά, δεν θα μπορούσαμε να δώσουμε πρόσβαση στους ερευνητές με ουσιαστικό τρόπο», σημειώνει.
Το 2012, η καθιέρωση της «Αίτησης Έρευνας Αρχειακού Υλικού» άνοιξε νέους δρόμους. «Ήταν μια τομή», λέει η Αρούχ και συνεχίζει: «Με την υποστήριξη του Προέδρου της Κοινότητας Ντέιβιντ Σαλτιέλ και του κοινοτικού συμβουλίου, καταφέραμε να ξεπεράσουμε τις συνήθεις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και να προσφέρουμε άμεση, λειτουργική πρόσβαση στο αρχείο».
Μια συγκινητική ιστορία που ξεχωρίζει είναι εκείνη της πρώτης τάξης μαθητών του Εβραϊκού Σχολείου που επισκέφθηκαν το Αρχείο, ζητώντας να ερευνήσουν την ιστορία του συλλόγου Μακαμπή. «Τα παιδιά της Γ’ Δημοτικού συμπλήρωσαν μόνα τους την αίτηση και, με τη συγκατάθεση των γονέων, προσκόμισαν διαβατήρια και συστατικές επιστολές. Ήταν μια αποκάλυψη».
Για να τους βοηθήσει, η Αλίκη Αρούχ σκέφτηκε να μετατρέψει την έρευνά τους σε παιχνίδι: «Οργάνωσα ένα “ κυνήγι θησαυρού”. Έβαλα χρωματιστά αυτοκόλλητα στα κουτιά που αφορούσαν τον σύλλογο και τους έδωσα κάρτες με αντίστοιχα χρώματα και αριθμούς. Τα παιδιά έψαχναν με ενθουσιασμό και βρήκαν τελικά πολύ περισσότερα απ’ ό,τι περιμέναμε. Έγιναν ερευνητές με τον πιο φυσικό τρόπο», θυμάται.
Ακολούθησαν και άλλες επισκέψεις από μαθητές, με εργασίες όπως «Η ατομική μνήμη συναντά την Ιστορία» ή «Η επιστροφή των επιζώντων στη Θεσσαλονίκη». «Θυμάμαι ακόμα την τάξη των επτά παιδιών που είχαν όλοι συγγενείς με εβραϊκή καταγωγή», λέει με συγκίνηση. «Τους βοήθησα να τεκμηριώσουν επτά διαφορετικές γενεαλογίες. Ήταν δύσκολο και φορτισμένο. Μα στο τέλος με αγκάλιασαν ένα-ένα, με τα μάτια υγρά. Και μου υποσχέθηκαν ότι θα ξανάρθουν».
Με το βλέμμα στο μέλλον, η ίδια επισημαίνει τον ρόλο του διαδικτύου και της ψηφιοποίησης στην πρόσβαση στη γνώση. «Σήμερα που ο όγκος της πληροφορίας αυξάνεται διαρκώς, στόχος μας είναι να συμβάλουμε με ακρίβεια, με τεκμήρια, με σεβασμό. Να δίνουμε εργαλεία, όχι απλώς δεδομένα».
Και καταλήγει:
«Η αρχειακή έρευνα δεν είναι παρελθοντολογία. Είναι δημιουργία. Φέρνει νέες γνώσεις, γεννά νέες ιδέες και ανοίγει καινούργιες ερωτήσεις. Όποιος ανοίγει ένα αρχείο, προσθέτει έναν κρίκο στη μεγάλη αλυσίδα της ιστορικής μνήμης. Κι ελπίζω μέσα από αυτό, να εμπνεύσουμε και τις νέες γενιές να την κρατήσουν ζωντανή».
Σοφία Παπαδοπούλου
*Τις φωτογραφίες παραχώρησε η Αλίκη Αρούχ