Η Ελλάδα δεν είναι απλώς ο «μπαξές» της Ευρώπης, αλλά μια μετρήσιμη και ισχυρή δύναμη στην αγορά των 20 δισ. ευρώ παγκοσμίως τού τομέα των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, τονίζει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η γεωπόνος εξειδικευμένη στη Βιολογία και Φυσιολογία Φυτών, τακτική ερευνήτρια του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού Δήμητρα και διευθύντρια του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Δρ. Ελένη Μαλούπα.
Στο πλαίσιο αυτό εκφράζει την πεποίθηση ότι οι Βοτανικοί Κήποι μπορούν να λειτουργήσουν ως τα θησαυροφυλάκια της πλούσιας και πραγματικά μοναδικής βιοποικιλότητας που υπάρχει στη χώρα μας, υπογραμμίζοντας πως προς αυτή την κατεύθυνση, είναι άκρως σημαντική η δρομολόγηση της θεσμοθέτησης της εκτός τόπου διατήρησης των Ελληνικών Αυτοφυών Ειδών, αλλά και η δημιουργία του Εθνικού Δικτύου Βοτανικών Κήπων. Εξίσου σημαντική είναι και η ενίσχυση του ρόλου του Βοτανικού Βαλκανικού Κήπου Κρουσσίων (ΒΒΚΚ), ιδίως μέσω της έντασης της κλιματικής κρίσης, που οδηγεί ακόμη και σε αφανισμό ειδών.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η κ. Μαλούπα, η Ελλάδα όχι μόνο μπορεί να ωφεληθεί διεκδικώντας σημαντικό κομμάτι από την «πίτα» της αγοράς των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, η οποία ολοένα και μεγεθύνει, αλλά κυρίως μπορεί κατ’ αυτόν τον τρόπο να διαφυλάξει και να διασώσει όλες τις ποικιλίες που ευδοκιμούν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας και μπορεί ν’ ανήκουν σε ένα είδος, πολλές φορές όμως διαφέρουν σε ποιότητα και ποσότητα.
Η Ελλάδα, επισημαίνει η κ. Μαλούπα, φιλοξενεί το 50% της φυτικής βιοποικιλότητας στην ΕΕ και το 80% της βαλκανικής χλωρίδας. «Η χώρα μας», σημειώνει, «είναι μια καυτή κηλίδα όλου του κόσμου και της Ευρώπης, ακριβώς γιατί διαθέτει πολύτιμο γενετικό υλικό, όπως η ελληνική ρίγανη, που ενώ είναι το ίδιο είδος ( Origanum vulgare subsp hirtum), ωστόσο διαφέρει από περιοχή σε περιοχή και ως προς την ποιότητα και ως προς την παραγωγικότητα, λόγω του ότι σε πολύ μικρό χώρο έχουμε πολύ μεγάλη βιοποικιλότητα».
Ποια η σημασία της εκτός τόπου διατήρησης των γενετικών πόρων;
Για τη σημασία της εκτός τόπου διατήρησης των γενετικών πόρων, η Δρ. Ελένη Μαλούπα επισημαίνει ότι «πρέπει να κατανοήσουμε τη διαφορά μεταξύ της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας και προστασίας εκτός τόπου της ελληνικής χλωρίδας σε Βοτανικούς Κήπους και Τράπεζες σπερμάτων, κάτι που απορρέει από εθνικούς νόμους και στρατηγικές. Αυτό το εκτός τόπου είναι πολύ σημαντικό να κατανοηθεί και να γίνει πράξη στη χώρα μας», τονίζει.
Διερωτώμενη το γιατί, η ίδια απαντά ότι όλοι μιλάνε για προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, αλλά λίγοι γνωρίζουν τι σημαίνει διατηρώ έξω από το φυσικό περιβάλλον γενετικό υλικό. «Είναι δύσκολο να καταλάβει κάποιος ότι όταν θα πάρω και θα διατηρήσω εκτός τόπου την ελληνική ρίγανη, σημαίνει ότι εγώ πρέπει να γυρίσω όλη την Ελλάδα και να μαζέψω αντιπροσωπευτικό γενετικό υλικό από πληθυσμούς που υπάρχουν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας», σημειώνει. Εξηγεί, δε, ότι αυτό πρέπει να γίνει «γιατί μπορεί η ελληνική ρίγανη να είναι ένα είδος, αλλά στα σημεία της χώρας όπου ευδοκιμεί κάθε μία είναι διαφορετική. Το να το διατηρήσω αγενώς – με ζωντανό μητρικό υλικό και να έχω αντιπροσωπευτικό υλικό διαθέσιμο, ώστε να επιστρέψει στο φυσικό περιβάλλον, αν χρειαστεί, είναι δύσκολο, αλλά αυτός είναι ο πολύτιμος πλούτος της Ελλάδας».
Προς εκπλήρωση ένα όνειρο ηλικίας 24 χρόνων
«Νιώθω τη χαρά ενός μικρού παιδιού και είμαι βαθιά ευγνώμων που ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Θεόδωρος Σκυλακάκης όχι μόνο κατανόησε τη μείζονα σημασία της εκτός τόπου διατήρησης της Ελληνικής Χλωρίδας, τον ρόλο των Βοτανικών Κήπων για μια χώρα, αλλά και έμπρακτα αναλαμβάνει δράση», τονίζει η Δρ. Μαλούπα, επιμελήτρια του Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου Κρουσσίων (ΒΒΚΚ).
Παρά τις δυσκολίες, τις αποτυχίες και τα εμπόδια, όπως λέει, η ίδια δεν έχασε ποτέ επαφή με τον στόχο της και παραμένοντας πιστή στο όραμά της για την Ελλάδα, το 2001 δημιούργησε το ΒΒΚΚ, που αναπτύσσεται σε έκταση 310 στρεμμάτων στο νομό Κιλκίς, 70 χλμ μακριά από την πόλη της Θεσσαλονίκης, κοντά στην τοπική κοινότητα Ποντοκερασιάς και σήμερα διατηρεί πάνω από 4.000 κωδικούς αυτοφυών ειδών. Από τότε «πολεμάω, για τη θεσμοθέτηση της διαδικασίας διατήρησης εκτός τόπου που αποτελεί και το όνειρο ηλικίας 24 χρόνων μου», τονίζει.
Η αρχή που έγινε τον Ιούλιο και οι 20 καταγεγραμμένοι Βοτανικοί Κήποι
Ήταν μόλις πριν από πέντε μήνες, τον Ιούλιο του 2024, που η Δρ. Ελένη Μαλούπα υπέγραψε σύμβαση με τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, μετά τη συνάντηση που είχε με τον υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Θεόδωρο Σκυλακάκη. «Ο υπουργός εκδήλωσε μεγάλο ενδιαφέρον για την καταγραφή της εκτός τόπου διατήρησης των ελληνικών αυτοφυών σε Βοτανικούς Κήπους σε όλη την Ελλάδα και ταυτόχρονα για τη δυνατότητα εύρεσης λύσης για τη θεσμοθέτηση της, αλλά και τη δημιουργία ενός εθνικού δικτύου των Βοτανικών Κήπων», επισημαίνει.
Αμέσως μετά την υπογραφή, κ. Μαλούπα «σήκωσε μανίκια» και ξεκίνησε να δουλεύει ασταμάτητα, ώστε να καταρτίσει όσο το δυνατό πιο γρήγορα τα παραδοτέα της σύμβασης και να ξεκινήσει έτσι η συζήτηση με τα στελέχη του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας για τη θεσμοθέτηση όλης αυτής της δραστηριότητας.
Όπως επισημαίνει, η ίδια μέτρησε 20 Βοτανικούς Κήπους σε όλη την Ελλάδα -σε Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Κρήτη, Πάτρα, Αμοργό, Χίο, Λήμνο, Κεφαλλονιά, Κω, Άνδρο, Δελφούς και πέντε τράπεζες σπερμάτων. «Υπάρχει το υπόβαθρο για να μπορέσουμε εθνικά να δημιουργήσουμε μια καλή βάση καταγραφής και διατήρησης της ελληνικής χλωρίδας που διατηρείται εκτός τόπου (ex situ), μέσω του δικτύου των ελληνικών βοτανικών κήπων και των τραπεζών σπερμάτων», επισημαίνει χαρακτηριστικά και προσθέτει ότι «όλο αυτό μπορεί να οδηγήσει τη χώρα μας στο να εφαρμόσει τη συνθήκη της Ναγκόγια (υπεγράφη το 2014), που αναφέρεται στην ωφέλεια που μπορεί να προκύψει από την αξιοποίηση των γενετικών πόρων γενικότερα».
Η Ελλάδα, κατά την κ. Μαλούπα, δεν την εφαρμόζει πλήρως, καθώς μένει να αποτιμηθεί ο γενετικός πλούτος της χώρας και με στόχο «όσοι ωφελούνται από αυτό να προσφέρουν ένα ποσοστό επιστροφής στη χώρα προέλευσης και επομένως υποστήριξης της διατήρησης εκτός τόπου αυτών των γενετικών πόρων», υπογραμμίζει χαρακτηριστικά.
Ο Βοτανικός Βαλκανικός Κήπος Κρουσσίων σε ρόλο Μητροπολιτικού Βοτανικού Κήπου
Ο ΒΒΚΚ μπορεί να διαδραματίσει τον σημαντικό ρόλο του Μητροπολιτικού Βοτανικού Κήπου της Ελλάδας και να υποστηρίξει τη δημιουργία και άλλων νέων μικρών βοτανικών κήπων, οι οποίοι ως θεματοφύλακες μπορούν να διατηρούν τοπικά πολύτιμο γενετικό υλικό, λέει η Δρ. Μαλούπα, υπενθυμίζοντας ότι αυτό άλλωστε έχει συμβεί με τους βοτανικούς κήπους σε Κεφαλλονιά, Χίο και Αμοργό».
Ο ΒΒΚΚ εγκαινιάστηκε το 2001, οπότε κι έγινε μέλος της Διεθνούς Ένωσης Βοτανικών Κήπων (BGCI), ενώ σήμερα, σύμφωνα με την κ. Μαλούπα, οι μισοί από το σύνολο των βοτανικών κήπων της Ελλάδας είναι επίσης μέλη της. Τα μέλη της BGCI συναντιούνται δύο φορές το χρόνο και κατά τη Δρ. Μαλούπα, «όλοι τους περιμένουν με μεγάλη ανυπομονησία τις εξελίξεις στη χώρα μας».
Οι διαμορφωμένες ενότητες, στις οποίες μπορεί να περιηγηθεί ο επισκέπτης στον ΒΒΚΚ, περιλαμβάνουν: το μονοπάτι της εποχικής βιοποικιλότητας, τον χώρο ανάπτυξης των υπαλπικών ειδών, τον βραχόκηπο με τα βαλκανικά και ελληνικά ενδημικά είδη και το μονοπάτι της περιπέτειας. Επιπλέον περιλαμβάνει έναν δενδρώνα με θάμνους και δένδρα της Ελλάδας, λίμνες και μικρούς καταρράκτες με την υδροχαρή βλάστηση, μεγάλη ποικιλία αρωματικών, φαρμακευτικών και ανθοκομικών φυτών και τον κήπο των Αισθήσεων με κτιριακές εγκαταστάσεις που φιλοξενούν κάθε χρόνο φωτογραφικές εκθέσεις, με θέμα τα μοναδικά ελληνικά είδη, όπως οι ελληνικές ορχιδέες.
Συνολικά, στους 2.300 Βοτανικούς Κήπους παγκοσμίως αναπτύσσονται περισσότεροι από έξι εκατομμύρια ζωντανοί φυτικοί οργανισμοί, οι οποίοι ανήκουν σε πάνω από 100.000 διαφορετικά είδη φυτών. Από τα 11.650 φυτικά είδη και υποείδη που περιλαμβάνει ο χλωριδικός πλούτος της Ευρώπης, περισσότερα από 6.600 απαντώνται στην Ελλάδα, τη μοναδική χώρα των Βαλκανίων που συμμετέχει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000. Στη Βαλκανική Χερσόνησο απαντώνται περισσότερα από 8.000 διαφορετικά είδη και υποείδη φυτών, ενώ μεγάλο μέρος αυτών είναι φυτά περιορισμένης εξάπλωσης και δεν υπάρχουν σε άλλη περιοχή του πλανήτη.
Μέχρι σήμερα, στον ΒΒΚΚ και το Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών (ΕΠΑ&ΑΑΕ) διατηρούνται: 185 οικογένειες αυτοφυών ειδών αναφερόμενες στο Vascular flora of Greece, 3.800 διατηρούμενοι κωδικοί (είδη και υποείδη), 2.407 κωδικοί από 1.265 αναγνωρισμένα είδη που διατηρούνται σε τράπεζα σπερμάτων, 909 κωδικοί από 544 είδη και υποείδη διατηρούνται σε ζωντανή συλλογή (11.700) και σε συνθήκες in vitro, 20 κωδικοί από 16 είδη, μεταξύ των οποίων σημαντικά Αρωματικά Φαρμακευτικά Φυτά και ορχεοειδή.
Στο πλαίσιο της προμήθειας ΑΦΦ μέσω του φυτωρίου του ΒΒΚΚ, παράγονται ετησίως περισσότερα από 10.000 άτομα από τουλάχιστον 50 είδη, για καλλιέργειες στον αγρό ή για εμπορική επιδεικτική χρήση. Κάθε χρόνο διατίθεται αποξηραμένη δρόγη αρωματικών φυτών και μικρών δασικών καρπών (περισσότερα από 600 κιλά) για μεταποίηση από εταιρείες παραγωγής αρτυμάτων ή προϊόντων κοσμητολογίας μέσω συμβασιοποιημένων συνεργασιών.
Ο ΒΒΚΚ είναι το εθνικό καταπίστευμα της ελληνικής χλωρίδας και σε αυτόν δύναται να διατηρηθούν όλα τα ελληνικά φυτά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε για φαρμακευτικούς σκοπούς, είτε για ιατρικούς ή ακόμα και για χρήση στο αστικό πράσινο, υπογραμμίζει η Δρ. Μαλούπα και σημειώνει ότι και με την ένταση της κλιματικής κρίσης, καθίσταται ακόμα πιο επιτακτική η ανάγκη «να διατηρήσουμε και να σώσουμε το φυτικό μας υλικό».
Έλ. Αλ.
*Τις φωτογραφίες διέθεσε για χρήση η Δρ. Ελένη Μαλούπα