Τι απομένει στη λογοτεχνία, όταν η πραγματικότητα γίνεται αβάσταχτη; Ποιος είναι ο ρόλος της μετάφρασης όταν τα σύνορα, γλωσσικά και πολιτικά, σκληραίνουν; Καθώς ο πόλεμος και η αντιμετώπιση των συνεπειών του –σε πολιτικό αλλά κυρίως κοινωνικό επίπεδο– συνεχίζουν να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής στο Ισραήλ, η λογοτεχνία καλείται να επανεξετάσει τον ρόλο της· ως εργαλείο αντίστασης, προβληματισμού και σύνδεσης. Σε μια εποχή που ο δημόσιος διάλογος στο Ισραήλ στενεύει και οι συγγραφείς παλεύουν με τα όρια της γλώσσας μπροστά στο τραύμα, ο Οντέτ Βολκστάιν, κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής και συγγραφέας, λίγο πριν από την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη για την 21η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου, μιλά στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη μετάφραση ως πράξη πένθους και δημιουργίας, για τη λογοτεχνία ως πεδίο ριζικού διαλόγου και για την επιτακτική ανάγκη να ακουστούν και πάλι φωνές, που κρατούν ανοιχτά τα «παράθυρα» του λογοτεχνικού διαλόγου.
Ένα τέτοιο «παράθυρο» είναι και το Ισραηλινό Ινστιτούτο Λογοτεχνίας. Όπως εξηγεί ο Βολκστάιν, «το Ισραηλινό Ινστιτούτο Λογοτεχνίας επιδιώκει να προκαλέσει έναν ζωντανό, αντηχούντα διάλογο γύρω από τη σύγχρονη ισραηλινή γραφή διεθνώς, και να καλλιεργήσει συναντήσεις –ζωτικές, δημιουργικές και ενίοτε ανησυχητικές– μεταξύ της ισραηλινής λογοτεχνίας και των λογοτεχνιών άλλων γλωσσών. Η μετάφραση παίζει κεντρικό ρόλο σε αυτή την αποστολή, αλλά δεν αποτελεί το σύνολο της προσπάθειας. Στον πυρήνα της βρίσκεται η πρόκληση διαλόγου και η διεύρυνση της επιφάνειας της διαπολιτισμικής επαφής».
Ο ρόλος του στο Ινστιτούτο είναι ταυτόχρονα επιμελητικός και δημιουργικά συνεργατικός. «Εργάζομαι ως αρχισυντάκτης του Ινστιτούτου. Επιλέγω τα κείμενα που συνοδεύουμε στο ταξίδι τους προς τον έξω κόσμο και, όπου χρειάζεται, συνεργάζομαι στενά με τους μεταφραστές τους. Παράλληλα, προσπαθώ να δημιουργώ και να καλλιεργώ πεδία διαλόγου που θα προσφέρουν σε αυτά τα βιβλία όσο το δυνατόν πιο πλούσιους χώρους αντήχησης».
Ως μεταφραστής ο ίδιος, προσεγγίζει το έργο του με προσωπική εμπλοκή και βαθιά ενσυναίσθηση. «Πιστεύω πως η μετάφραση είναι ο πιο οικείος τρόπος να “συναντήσεις” ένα κείμενο. Από τη φύση της, είναι πράξη πένθους: ορισμένα μοναδικά χαρακτηριστικά του έργου ανήκουν αποκλειστικά στη γλώσσα του πρωτοτύπου –στις υφές της, στις λεπτές της ίνες. Κι όμως, παρά την απώλεια, υπάρχει και κέρδος: όταν ξαναγεννηθεί στις ακτές μιας άλλης γλώσσας, το έργο ξαναγράφεται. Ενσωματώνει νέες σημασίες, εντάσσεται σε καινούργιες συγγένειες, αφυπνίζει λανθάνουσες δυνάμεις και αντηχήσεις που δεν ήξερε ότι έκρυβε. Το σπίτι σου δεν είναι στ’ αλήθεια σπίτι σου, αν δεν υποδεχτεί ξένους που θα σου αποκαλύψουν τις κρυφές του γωνιές. Γι’ αυτό πιστεύω πως η μετάφραση είναι ουσιώδης για τη συνεχιζόμενη ζωή ενός έργου».
Το πλαίσιο, ωστόσο, στο οποίο κινείται σήμερα η ισραηλινή λογοτεχνία κάθε άλλο παρά σταθερό είναι. Τα πρόσφατα γεγονότα καθιστούν το ερώτημα επιτακτικό: έχει ακόμη η λογοτεχνία τα μέσα να ανταποκριθεί; Πώς επηρέασε, άραγε, η 7η Οκτωβρίου την εβραϊκή λογοτεχνία τόσο στο Ισραήλ όσο και στο εξωτερικό; «Νομίζω πως είναι ακόμη νωρίς για συμπεράσματα», λέει ο Βολκστάιν. «Στις περισσότερες περιπτώσεις, το αρχικό σοκ οδήγησε τη λογοτεχνία να εγκαταλείψει τα γνώριμα εργαλεία της και να στραφεί στην πιο θεμελιώδη λειτουργία της: τη μαρτυρία. Είναι μια απολύτως κατανοητή αντίδραση. Όταν η εμπειρία γίνεται τόσο ακραία, η ίδια η πράξη της μετατροπής της σε αισθητική μορφή γεννά ηθικά διλήμματα. Αναπόφευκτα, η εμπιστοσύνη του συγγραφέα στα λογοτεχνικά του μέσα αρχίζει να κλονίζεται».
Υπάρχουν όμως και εκείνοι που επέλεξαν να αντιδράσουν μέσα από την ίδια τη λογοτεχνία. «Υπήρξαν κάποιοι που αποφάσισαν –επί τούτου– να απαντήσουν με τα ίδια τα εργαλεία της. Γιατί η λογοτεχνία είναι, από τη φύση της, μέσο που μιλά εκεί όπου ο λόγος αλλιώς καθίσταται αδύναμος. Στα σύνορα της εμπειρίας, στη νεκρή ζώνη, στο ημίφως των λυκόφωτων περιοχών –εκεί, μόνο η λογοτεχνία απλώνει το χέρι, χαράσσει το πρώτο σημάδι σε έναν χρόνο που ξαφνικά έγινε αγνώριστος. Τέτοιες προσπάθειες εντοπίζονται σε αρκετές πρόσφατες συλλογές –ανάμεσά τους και σε μια μικρή ανθολογία που εξέδωσε το Ινστιτούτο– καθώς και σε νέα ποιητικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Είναι ακόμη δύσκολο να μιλήσουμε για μυθιστορήματα ή πλήρως διαμορφωμένα έργα –αυτά, φαντάζομαι, βρίσκονται ακόμη σε πορεία– όμως πιστεύω πως η λογοτεχνία θα μιλήσει ξανά. Και θα επιμείνει στον δικό της, ανοιχτό και ανεξάρτητο λόγο, ξεχωριστό από τις αφηγήσεις που συνθέτουν τα τηλεοπτικά στούντιο ή μεγάλο μέρος του Τύπου».
Ο Βολκστάιν ξεχωρίζει ένα πρόσφατο παράδειγμα: «Μόλις πρόσφατα, ο συγγραφέας Ντρορ Μισανί (Dror Mishani) κυκλοφόρησε το War Diary (Ημερολόγιο Πολέμου) –ένα ήσυχο, ειλικρινές και βαθιά συγκινητικό βιβλίο, που τολμά να παραμείνει παρόν στον πόνο, τη σύγχυση και την αδυναμία, αρνούμενο να τα μετατρέψει σε οργή ή δίψα για εκδίκηση».
Τέτοιες φωνές, όμως, παραμένουν εξαιρετικά λίγες. Ο Βολκστάιν ανακαλεί με τρόπο έντονο τη δύναμη που είχε η ανάγνωση του Arabesques του Anton Shammas (Αντόν Σαμάς)– Παλαιστίνιου συγγραφέα που έγραψε στα εβραϊκά, ανατρέποντας την ταύτιση της γλώσσας με την εθνική ταυτότητα. «Δυστυχώς, γνωρίζω ελάχιστες φωνές σαν τη δική του τα τελευταία χρόνια. Θυμάμαι έντονα τον ενθουσιασμό με τον οποίο διαβάζαμε τα Arabesques του Αντόν Σαμάς. Θυμάμαι τον τρόπο που περιέγραφε το να ξαπλώνει στο “κρεβάτι” της εβραϊκής–της ισραηλινής εβραϊκής–με την προκλητική απάθεια ενός χαρακτήρα του Χάρολντ Πίντερ, αποξενώνοντας τους σφιχτοδεμένους δεσμούς ανάμεσα στη γλώσσα και το έθνος, και χειριζόμενος την εβραϊκή γλώσσα με μια χάρη που την καθιστούσε πια όχι αποκλειστικά “δική μας”. Αυτές είναι οι πιο μεγάλες στιγμές της λογοτεχνίας–όταν παύει να λειτουργεί ως καθρέφτης και γίνεται, αντ’ αυτού, μια πόρτα: ένα άνοιγμα μέσα από το οποίο, επιτέλους, ακούς κάποιον άλλο. Ξέρω πως ο Σάμμας έφυγε, εν μέρει, από πολιτική απόγνωση. Φοβάμαι πως αυτό είναι που σωπαίνει και άλλους. Και η αλήθεια είναι: τώρα, ακριβώς τώρα, καθώς ο ισραηλινός δημόσιος λόγος γίνεται ολοένα και πιο εσωστρεφής, έχουμε ανάγκη από τέτοιες φωνές όσο ποτέ άλλοτε», καταλήγει ο Βολκστάιν.
Ο Οντέτ Βολκστάιν θα συμμετάσχει στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (8-11 Μαΐου). Το Σάββατο 10 Μαΐου, στις 17:00, θα λάβει μέρος στην εκδήλωση «Μεταβαλλόμενα τοπία της εβραϊκής λογοτεχνίας» στην Αίθουσα Cosmos (Περίπτερο 13). Συνομιλητές του θα είναι η μεταφράστρια Χρυσούλα Παπαδοπούλου και ο δημοσιογράφος-κριτικός λογοτεχνίας Γρηγόρης Μπέκος. Αντικείμενο της συζήτησης: η νέα γενιά Ισραηλινών συγγραφέων, η θεματολογία της εποχής και η σχέση της με τη λεγόμενη «γενιά του ’60».
Σοφία Παπαδοπούλου
*Τη φωτογραφία παραχώρησε ο Οντέτ Βολκστάιν