Εκεί που τα χρόνια της ανθρωπότητας κυλούσαν αργά, τώρα τρέχουν με ιλιγγιώδεις ταχύτητες. Η πληροφορία αυξάνεται εκθετικά, δεν ακολουθείται όμως από τη σοφία. Τι πάθαμε; Τι μάθαμε; Πώς θα πορευτούμε; Η «Ανθρωπόκαινος Εποχή» θα οδηγήσει σε μια νέα εποχή προόδου ή σε μια «Ανθρωπόκενο», όπου η ανθρώπινη υπόσταση θα χαθεί; «Είναι στο χέρι μας», απαντά ο καθηγητής Γενετικής Ζαχαρίας Σκούρας, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του «Ταξιδεύοντας στην εποχή του ανθρώπου. Η ζωή στην Ανθρωπόκαινο» (Εκδόσεις Γερμανός, δεύτερη έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη).
«Πού οδηγείται η ανθρωπότητα; Μπορεί να προχωρήσει με αυτόν τον τρόπο η ζωή μας; Η εξέλιξή μας θα ακολουθήσει τη φυσική της πορεία ή θα ενταχθεί σε μετα-ανθρώπινη διαδικασία, σε μία εποχή χωρίς τις γνώριμες γήινες μορφές ζωής στον γνώριμο και συμβιωτικό μας πλανήτη; Ο κόσμος γύρω μας αλλάζει, το περιβάλλον αλλάζει -κοινωνικό και φυσικό-, και σύμφωνα με τους αέναους νόμους της ζωής απαιτούνται προσαρμογές και επιλογές σε τέτοιον βαθμό, ώστε να μην τρωθεί η ποικιλία της ζωής, η βιοποικιλότητα των ειδών και ο πολυμορφισμός των ατόμων», επισημαίνει ο καθηγητής.
Η παρέμβαση του ανθρώπου στο μέλλον του θα είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς, όπως λέει χαρακτηριστικά: «Θλιβερή θα είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη στην κοινωνία που δε σκέφτεται. Θλιβερή θα είναι η Βιοτεχνολογία στην κοινωνία που δε σκέφτεται. Μ’ ένα μαχαίρι μπορείς να κόψεις ψωμί, μπορείς όμως να πάρεις μια ζωή».
Μετάνθρωπος, ένα σύμπλεγμα ανθρώπου και μηχανής;
Ποιο είναι, όμως, το μέλλον της ανθρώπινης υπόστασης; Κινδυνεύει ο άνθρωπος να χαθεί στις ίδιες του τις κατασκευές; Τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα, όπως το ChatGPT εξελίσσονται ραγδαία και η νοημοσύνη τους αυξάνεται, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι τα χρησιμοποιούν καθημερινά. «Η ανθρώπινη νοημοσύνη, η ατομική και η συλλογική, αυξάνεται; Πόσο προετοιμασμένοι είμαστε και ποιοι θα διαχειριστούν την καλπάζουσα τεχνητή νοημοσύνη και όλες τις άλλες ολιστικές τεχνολογίες», διερωτάται ο καθηγητής, παρατηρώντας ότι όλες αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν σε ένα τοπίο όπου «αυξάνεται ακόμα περισσότερο η ανισότητα, όπου οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι». «Μερικές δεκάδες είναι οι πιο πλούσιοι άνθρωποι και μαζί με κάποιες χιλιάδες ακόμη, διαθέτουν τόσο πλούτο όσο ο μισός πληθυσμός του πλανήτη μας, δηλαδή 4 δισεκατομμύρια άνθρωποι», λέει, σημειώνοντας ότι εκεί ελλοχεύει ο κίνδυνος «να ενταχθούμε σε μία μετα-ανθρώπινη διαδικασία».
Μέσα από ποιες διαδικασίες, όμως, κινδυνεύει ο άνθρωπος να εξελιχθεί σε μετάνθρωπο; «Πολλοί λένε πως μετά την ολοκλήρωση των αναλύσεων του γενετικού υλικού και άλλων μεγάλων μακρομορίων και μηχανισμών, που προσφέρονται από την ομική, τη βιοτεχνολογία και άλλες παρόμοιες τεχνολογίες, το φαινόμενο της ζωής θα έχει διαλευκανθεί. Δε θα χρειάζονται λέξεις “αρχαίες” να ορίζουν τις έννοιες. Θα εφευρεθούν νέες που θα αποτυπώνουν καλύτερα τις νέες συνθήκες που θα προκύπτουν από τη “νέα σύνθεση Ρομποτικής και Τεχνητής Νοημοσύνης”, ένα πλέγμα τεχνολογίας και αλγοριθμικών ρυθμίσεων, που θα κατευθύνουν την ανάπτυξη και την εξέλιξη του ανθρώπου και των άλλων μορφών ζωής. Και διερωτώνται: Ποιοι και πώς θα διαχειρίζονται μιας τέτοιας τεράστιας διάστασης εξέλιξη; Είναι ορατός ο κίνδυνος ελέγχου της λογικής, της συνείδησης και των αισθήσεων, μετατρέποντας το ανθρώπινο είδος σε μετάνθρωπο: Ένα σύμπλεγμα ανθρώπου και μηχανής, μία μίξη ανθρώπου και υπολογιστή;», απαντά ο κ. Σκούρας.
«Οι καιροί ου μενετοί και ο παραλογισμός μεγάλος. Το οικονομικό παράδειγμα που υιοθετήσαμε και οι κοινωνίες που ζούμε δε φαίνεται να μας οδηγούν μακρόχρονα σε ασφαλείς λειμώνες. Όμως, ο λόγος για τη ζωή αφήνει ως παρακαταθήκη την αλλαγή, την εξέλιξη, τη συμβίωση, τη νέα πρόταση για τη ζωή. Ας αφήσουμε το μυαλό μας να ξεφύγει από τους φόβους και τις αγκυλώσεις. Η ζωή και ο πλανήτης μας καλούν, αρκεί να μπορούμε ακόμη να συνειδητοποιήσουμε το κάλεσμά τους», επισημαίνει, υπογραμμίζοντας την ανάγκη οι άνθρωποι να αφυπνιστούν, ώστε να διαμορφώσουν το μέλλον τους με επίγνωση και υπευθυνότητα.
Η σημασία της συνύπαρξης και της πολιτικής συνείδησης
Εστιάζοντας στη διαρκή πάλη μεταξύ ανταγωνισμού και συμβίωσης στη φύση και την κοινωνία, ο καθηγητής αναλύει το πώς η επιδίωξη της μοναδικότητας και η προσαρμογή στις εξελισσόμενες συνθήκες καθορίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη.
«Ο ανταγωνισμός υπάρχει στη φύση. Το ένα είδος ανταγωνίζεται με το άλλο. Οι άνθρωποι ανταγωνίζονται μεταξύ τους, προβάλλοντας τις ιδιαιτερότητές τους σε σχέση με τα κοινά τους. Αν όμως δούμε τα πιο σημαντικά βήματα στην εξέλιξή της ζωής, από τότε που έκανε την εμφάνισή της, 3,7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, θα αντιληφθούμε ότι η συμβίωση ήταν η κυρίαρχη συνθήκη. Συμβίωση μας διδάσκει η ζωή. Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, πρέπει να βρούμε τρόπο να συμβιώνουμε, να συνυπάρχουμε, ζώντας με την εκπληκτική διαφορετικότητα που η ίδια η φύση δημιουργεί, με τη βιοποικιλότητα των ειδών και τον πολυμορφισμό των ατόμων», λέει και εξηγεί: «Το κάθε άτομο, ο κάθε οργανισμός είναι ιδιαίτερος, διαφορετικός από τον άλλο, αλλά η ζωή απαιτεί όλοι μαζί να συνυπάρξουμε αρμονικά. Ο ίδιος ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα παράδειγμα συμβίωσης. Αποτελείται από 10 φορές περισσότερα μικροβιακού τύπου κύτταρα από ό,τι τα ανθρώπινά του κύτταρα, που χωρίς αυτά δεν θα μπορούσε να ζήσει. Να συμβιώσουμε, ευδαιμονικά κήρυττε ο Αριστοτέλης και ο Επίκουρος, και κηρύττει κάθε ηθική που σέβεται τη συνύπαρξη».
Διερευνώντας, τέλος, τη σημασία της πολιτικής συνείδησης ο καθηγητής αντιπαραθέτει τις έννοιες του πολίτη και του υπηκόου, αναδεικνύοντας την ανάγκη της ενεργής συμμετοχής, έναντι της παθητικότητας: «Ας σταθούμε σε δύο λέξεις, που αν και φαίνεται να έχουν την ίδια σημασία, διαφέρουν ουσιαστικά και χαρακτηρίζουν την εκάστοτε κοινωνία: Οι έννοιες “πολίτης” και “υπήκοος”. Πολίτης σήμαινε στα αρχαία ελληνικά ο ελεύθερος άνθρωπος που ήταν μέλος της πόλης και του τρόπου διακυβέρνησης, με ενεργή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δικαίωμα συμμετοχής στο εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Η ενεργητική αυτή έννοια διέφερε κατά πολύ από την παθητικότητα που εκφράζει η έννοια υπήκοος που στην αρχαιότητα σήμαινε αυτός που ακούσει και κατ’ επέκταση ο ευπειθής, ο υποτασσόμενος στον ηγεμόνα ή τη χώρα».
«Σε μας επαφίεται η Ανθρωπόκαινος Εποχή να μην καταντήσει Ανθρωπόκενος, μία εποχή χωρίς ανθρώπους και χωρίς τις γνώριμες γήινες μορφές ζωής στον γνώριμο και συμβιωτικό μας πλανήτη. Να προλάβουμε…», καταλήγει ο κ. Σκούρας.
Σμαρώ Αβραμίδου
*Τις φωτογραφίες παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής Ζ.Σκούρας