Προβληματική χαρακτηρίζεται η σχέση των εφήβων με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη νέα έκθεση τού Ευρωπαϊκού γραφείου του ΠΟΥ, με τίτλο «Έρευνα για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των έφηβων-μαθητών». Αναδεικνύεται η ανάγκη για καθοδήγηση των εφήβων προς μια πιο υγιή χρήση των οθονών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τα νέα στοιχεία δείχνουν μια σημαντική αύξηση στα ποσοστά της προβληματικής ενασχόλησης με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στους εφήβους διεθνώς, από 7% το 2018 σε 11% το 2022. Το παραπάνω, σε συνδυασμό με το ότι επίσης μια σημαντική μερίδα εφήβων (12%) είναι στα όρια ή παίζουν ήδη υπερβολικά ηλεκτρονικά παιχνίδια (gaming), δημιουργεί έντονη ανησυχία σχετικά με τον αντίκτυπο της ψηφιακής επικοινωνίας και των οθονών γενικότερα στην ψυχική υγεία και την ευημερία των νέων της Ευρώπης.
Τα ευρήματα αυτά προέρχονται από τη διεθνή έρευνα Health Behaviour in School-aged Children (HBSC), στην οποία συμμετείχαν το 2022 σχεδόν 280.000 έφηβοι ηλικίας 11, 13 και 15 ετών από 44 χώρες και περιοχές στην Ευρώπη και την Κεντρική Ασία και τον Καναδά (η Ελλάδα συμμετέχει μέσω του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας «ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΦΑΝΗΣ», ΕΠΙΨΥ).
Τα κύρια ευρήματα με μια ματιά:
– Πάνω από το ένα τρίτο (36%) των εφήβων διεθνώς (33% στην Ελλάδα) αναφέρουν συνεχή καθημερινή επαφή με φίλους ή άλλους στο διαδίκτυο, με το ποσοστό αυτό να είναι ακόμα υψηλότερο μεταξύ των 15χρονων κοριτσιών (44%, 44% και στην Ελλάδα).
– Ένας στους 9 (11%) εμφανίζει σημάδια προβληματικής ενασχόλησης με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (13% στην Ελλάδα), αφιερώνει δηλαδή πολλές ώρες σε αυτά, δυσκολεύεται να ελέγξει τη χρήση τους και βιώνει αρνητικές συνέπειες από αυτήν. Τα κορίτσια αναφέρουν προβληματική ενασχόληση σε υψηλότερα ποσοστά από τα αγόρια (13% των κοριτσιών έναντι 9% των αγοριών διεθνώς, 16% και 10%, αντίστοιχα στην Ελλάδα).
– Το ένα τρίτο (34%) των εφήβων παίζει καθημερινά ηλεκτρονικά παιχνίδια, με περισσότερους από έναν στους 5 (22%) να παίζουν (όταν παίζουν) για τουλάχιστον τέσσερις ώρες την ημέρα (20% στην Ελλάδα, αν και τα δύο αυτά ποσοστά δεν είναι άμεσα συγκρίσιμα).
– Σχεδόν ένας στους 8 (12%) εφήβους διεθνώς είναι σε κίνδυνο προβληματικής ενασχόλησης με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, σε υπερδιπλάσιο ποσοστό τα αγόρια έναντι των κοριτσιών (16% έναντι 7%, δεν υπάρχουν αντίστοιχα δεδομένα για την Ελλάδα).
Η έκθεση ορίζει την προβληματική ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως ένα πρότυπο συμπεριφοράς που χαρακτηρίζεται από συμπτώματα που μοιάζουν με εθισμό. Αυτά περιλαμβάνουν την αδυναμία ελέγχου της χρήσης τους, το έντονο αίσθημα «στέρησης» όταν οι έφηβοι δεν μπορούν να συνδεθούν σε αυτά, την παραμέληση άλλων δραστηριοτήτων υπέρ της χρήσης τους και την το να έρχονται αντιμέτωποι με αρνητικές συνέπειες στην καθημερινή τους ζωή εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης.
Συνέπειες από την αυξημένη προβληματική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
Η αύξηση της προβληματικής χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στους εφήβους εγείρει σημαντικές ανησυχίες σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις. Προηγούμενη μελέτη στα δεδομένα της ίδιας έρευνας διαπίστωσε ότι οι έφηβοι που έκαναν προβληματική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είχαν σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και υψηλότερα επίπεδα χρήσης ουσιών, σε σύγκριση με τους ομοτίμους τους με μη-προβληματική ή καθόλου ενασχόληση με αυτά. Επιπλέον, η προβληματική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει συσχετιστεί με ξενύχτι και συνεπώς μικρότερη διάρκεια ύπνου, δυνητικά επηρεάζοντας τη συνολική υγεία και την ακαδημαϊκή επίδοση των εφήβων. Διαχρονικά, η προβληματική χρήση αυξάνεται και -εάν η τάση αυτή συνεχιστεί- θα μπορούσε να έχει εκτεταμένες συνέπειες για την ανάπτυξη και την ψυχοκοινωνική υγεία των εφήβων.
«Είναι σαφές ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να έχουν θετικές και αρνητικές συνέπειες στην υγεία και την ευεξία των εφήβων», σημείωσε ο Δρ Hans Henri P. Kluge, Δ/ντής του Περιφερειακού Γραφείου του ΠΟΥ για την Ευρώπη. «Γι’ αυτό η εκπαίδευση στον ψηφιακό εγγραμματισμό είναι τόσο σημαντική. Ωστόσο, παραμένει ανεπαρκής σε πολλές χώρες, και όπου είναι διαθέσιμη, συχνά αποτυγχάνει να συμβαδίσει με τα εφηβικά πρότυπα και την ταχέως εξελισσόμενη τεχνολογία. Βλέπουμε ήδη τις συνέπειες αυτού του κενού, και ακόμα χειρότερες πιθανώς έπονται, εκτός και εάν οι κυβερνήσεις, οι υγειονομικές αρχές, η εκπαιδευτική κοινότητα και οι γονείς αναγνωρίσουν τις βαθύτερες αιτίες της τρέχουσας κατάστασης και λάβουν μέτρα για τη διόρθωσή της. Εκατομμύρια έφηβοι σε όλη την Ευρώπη ξεκινούν το σχολείο μετά τις καλοκαιρινές διακοπές και ήδη ορισμένες χώρες εξετάζουν το ενδεχόμενο επιβολής περιορισμών ή ακόμα και απαγόρευσης της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για παιδιά έως μια ορισμένη ηλικία. Είναι ξεκάθαρο ότι χρειαζόμαστε άμεση και διαρκή δράση για να βοηθήσουμε τους εφήβους να ανατρέψουν τη δυνητικά επιζήμια χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η οποία έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί σε άγχος, κατάθλιψη, έκθεση σε εκφοβισμό και προβλήματα στη σχολική επίδοση».
Θετικές πτυχές της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
Ενώ η έκθεση υπογραμμίζει τους κινδύνους, υπογραμμίζει επίσης και τα οφέλη από μια υπεύθυνη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι έφηβοι που τα χρησιμοποιούν συχνά αλλά όχι υπερβολικά δηλώνουν εντονότερη υποστήριξη από τους συνομηλίκους και έχουν υψηλότερη την αίσθηση του κοινωνικού δεσμού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει 17χρονος μαθητής από την Πολωνία: «Υπάρχουν πολλά οφέλη από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ειδικά όταν χρησιμοποιούνται με μέτρο. Μεταξύ των πλεονεκτημάτων είναι η δυνατότητα επαφής και ουσιαστικής σύνδεσης γύρω από κοινά θέματα. Οι έφηβοι μπορούν να γνωρίζουν εύκολα άλλους που μοιράζονται τα ίδια πάθη και ενδιαφέροντα».
«Τα ευρήματα της έρευνας καταδεικνύουν τόσο τις ευκαιρίες όσο και τις παγίδες από την ενασχόληση των νέων μας με την ψηφιακή κοινωνική δικτύωση », δήλωσε η Δρ Natasha Azzopardi-Muscat, Διευθύντρια Εθνικών Πολιτικών και Συστημάτων Υγείας στον ΠΟΥ Ευρώπης. «Είναι σημαντικό να λάβουμε μέτρα που εξασφαλίζουν ότι οι νέοι περιηγούνται με ασφάλεια στον ψηφιακό κόσμο και να τους εξοπλίσουμε με τις κατάλληλες δεξιότητες ώστε να κάνουν υπεύθυνες επιλογές όταν επικοινωνούν διαδικτυακά, μεγιστοποιώντας τα οφέλη και ελαχιστοποιώντας τους κινδύνους για την ψυχική και κοινωνική τους υγεία. Εν ολίγοις, οι έφηβοι θα πρέπει να κυριαρχούν και όχι να κυριαρχούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης».
Οι τάσεις στα ηλεκτρονικά παιχνίδια και οι επιπτώσεις τους
Η έκθεση καταδεικνύει επίσης ότι το 34% των εφήβων παίζει καθημερινά ηλεκτρονικά παιχνίδια, με το 22% να παίζει για τουλάχιστον τέσσερις ώρες τις ημέρες του παιχνιδιού. Και ενώ η πλειονότητα (68%) ταξινομούνται ως «μη προβληματικοί» παίκτες, το 12% είναι σε κίνδυνο προβληματικής ενασχόλησης.
Για πολλούς εφήβους, το ηλεκτρονικό παιχνίδι παραμένει ένας ακίνδυνος ή ακόμη και ευεργετικός τρόπος αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Όπως αναφέρει ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας HBSC-Greece στο ΕΠΙΨΥ, Τάσος Φωτίου, «χάριν και των τεχνολογικών εξελίξεων, το ηλεκτρονικό παιχνίδι δεν αποτελεί πλέον μια μοναχική δραστηριότητα για τον έφηβο, αλλά ένα μέσο επικοινωνίας και κοινωνικής συναναστροφής. Συνιστά δηλαδή έναν ακόμα δίαυλο κοινωνικής δικτύωσης μέσω του οποίου οι έφηβοι (τις περισσότερες φορές παρέες φίλων) παίζουν διαδικτυακά συζητώντας μεταξύ τους και θέματα που δεν αφορούν αυτό καθ’ εαυτό το παιχνίδι».
Ωστόσο, δεν είναι δύσκολο η ενασχόληση του εφήβου με το ηλεκτρονικό παιχνίδι να εξελιχθεί σε προβληματική, με αρνητικές συνέπειες για την ψυχοκοινωνική υγεία. Μια προηγούμενη μελέτη με τα δεδομένα της ίδιας έρευνας που εξέτασε την προβληματική ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια σε πέντε χώρες βρήκε ότι συνδέεται με χαμηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή, συχνότερες αναφορές σε ψυχολογικά συμπτώματα και χαμηλότερα επίπεδα υποστήριξης από συνομηλίκους.
Τα αγόρια είναι πιο ευάλωτα στην προβληματική ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Η Δρ Claudia Marino, μία από τους συγγραφείς της έκθεσης στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, σημείωσε: «Οι διαφορές μεταξύ των φύλων στην ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια είναι εντυπωσιακές. Τα αγόρια όχι μόνο εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά καθημερινού παιχνιδιού, αλλά είναι επιπλέον πιο πιθανό να αναπτύξουν χαρακτηριστικά εθισμού. Αυτό τονίζει την ανάγκη για στοχευμένες παρεμβάσεις που θα λαμβάνουν υπόψη τους διαφορετικούς -μεταξύ των φύλων- μηχανισμούς, κίνητρα και παράγοντες κινδύνου στο ηλεκτρονικό παιχνίδι».
Ανάγκη για στοχευμένες παρεμβάσεις
Οι παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση της προβληματικής χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να είναι κατάλληλες για την ηλικία, να λαμβάνουν υπόψη το φύλο και να είναι προσαρμοσμένες πολιτισμικά. Θα πρέπει να επικεντρώνονται στο να βοηθούν τους εφήβους να αναπτύξουν δεξιότητες ψηφιακής εγγραματοσύνης και υιοθέτησης υγιών διαδικτυακών συμπεριφορών και να παρέχουν υποστήριξη σε όσους κινδυνεύουν από προβληματική χρήση.
Όπως χαρακτηριστικά προτείνει έφηβος από την Αγγλία, «νομίζω ότι είναι πιο σημαντικό να κάνουμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καλύτερα και ασφαλέστερα και να διδάξουμε στους ανθρώπους πώς να τα χρησιμοποιούν με ασφάλεια και προς όφελός τους». Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για βελτιωμένα ψηφιακά περιβάλλοντα και εκπαίδευση που θα ενδυναμώνουν τους εφήβους να πλοηγούνται διαδικτυακά με ασφάλεια.
«Οδικός» χάρτης για δράση
Μολονότι τα ευρήματα είναι ανησυχητικά, δείχνουν και την κατεύθυνση προς την οποία θα πρέπει να στραφούμε στο μέλλον. Το Περιφερειακό Γραφείο του ΠΟΥ για την Ευρώπη -που καλύπτει την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία- καλεί τους υπεύθυνους στη χάραξη πολιτικής, τους εκπαιδευτικούς και τους επαγγελματίες πρόληψης και θεραπείας να δώσουν προτεραιότητα στην ψηφιακή ευημερία των εφήβων με τις ακόλουθες ειδικές εκκλήσεις για δράση:
– Επένδυση σε ένα σχολικό περιβάλλον που προάγει την υγεία και στο οποίο είναι ενσωματωμένη η εκπαίδευση στον ψηφιακό εγγραμματισμό: Εφαρμογή σχολικών προγραμμάτων τα οποία είναι τεκμηριωμένα αποτελεσματικά και καλύπτουν την υπεύθυνη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, την ασφάλεια στο διαδίκτυο, τις δεξιότητες κριτικής σκέψης και την υιοθέτηση υγιών προτύπων ενασχόλησης με το ηλεκτρονικό παιχνίδι.
– Βελτίωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας: Διασφάλιση της απρόσκοπτης πρόσβασης για εφήβους και γονείς σε εμπιστευτικές, μη επικριτικές και οικονομικά προσιτές υπηρεσίες ψυχικής υγείας που μπορούν να αντιμετωπίσουν ζητήματα που προκύπτουν από την προβληματική ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το ηλεκτρονικό παιχνίδι.
– Ενθάρρυνση για ανοιχτό διάλογο: Προαγωγή μιας δημόσιας συζήτησης σχετικά με την ψηφιακή ευημερία εντός της οικογένειας, του σχολείου και της (ψηφιακής) κοινότητας γενικότερα, με στόχο τον περιορισμό του στίγματος και την αύξηση της ευαισθητοποίησης.
– Εκπαίδευση εκπαιδευτών και παρόχων υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης: Διενέργεια εξειδικευμένης εκπαίδευσης σε επαγγελματίες που μπορούν με τη σειρά τους να παρέχουν στην ομάδα-στόχος αποτελεσματική και χωρίς αποκλεισμούς εκπαίδευση και υποστήριξη στον ψηφιακό εγγραμματισμό.
– Λογοδοσία για τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης: Έλεγχος για το εάν οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης επιβάλλουν περιορισμούς ως προς την ηλικία των χρηστών και το περιεχόμενο που φιλοξενούν και εφαρμόζουν υπεύθυνο σχεδιασμό ψηφιακών εργαλείων για νέους χρήστες.
Όπως αναφέρει η Άννα Κοκκέβη, ομότιμη καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και επιστημονική υπεύθυνη του ελληνικού σκέλους της έρευνας στο ΕΠΙΨΥ, «η δουλειά προς την κατεύθυνση του ψηφιακού εγγραμματισμού των εφήβων δεν είναι εύκολη, η τεχνολογία, οι εφαρμογές και τα ίδια τα πρότυπα χρήσης «τρέχουν» συνεχώς, ενώ μόλις τώρα αρχίζουμε να μαθαίνουμε για το τι είναι αποτελεσματικό. Σε κάθε περίπτωση για να φέρει κάτι αλλαγή στον τομέα αυτόν, θα πρέπει να σχεδιαστεί μαζί με τους εφήβους και να εφαρμοστεί με την ταυτόχρονη συνδρομή και συναντίληψη των γονιών, της σχολικής κοινότητας και των χαρασσόντων πολιτικής».